Năm 1990 - Khởi đầu của “án tử” và nỗi sợ hãi
Tháng 12/1990, ca nhiễm HIV đầu tiên được phát hiện tại Thành phố Hồ Chí Minh. Đó không chỉ là một thông tin y tế, mà là tiếng chuông báo động, khởi đầu cho một “án tử” mang tên AIDS - gieo rắc nỗi sợ hãi, tuyệt vọng và đẩy người bệnh vào vòng cô lập, kỳ thị của xã hội.
35 năm trôi qua (1990-2025), HIV/AIDS đã lan rộng trên toàn quốc. Tính đến hết năm 2024, Việt Nam ghi nhận 245.762 người nhiễm HIV đang còn sống và 116.004 trường hợp tử vong. Những con số ấy là minh chứng cho những mất mát nặng nề. Đáng lo ngại, HIV/AIDS hiện đang tấn công mạnh vào nhóm thanh niên trong độ tuổi lao động, đe dọa tương lai dân tộc và sự phát triển bền vững của đất nước.
Tuy nhiên, Việt Nam đã không lùi bước. Hành trình 35 năm là một chặng đường phi thường từ nỗi sợ hãi, cách ly ban đầu đến xây dựng hệ thống ứng phó toàn diện, biến HIV từ “án tử” thành bệnh mạn tính có thể kiểm soát được.
Giai đoạn chuyển mình - Chủ động can thiệp và giảm tác hại
Từ giữa những năm 1990 đến đầu những năm 2000, nhận thức rõ tốc độ lây lan nhanh và hậu quả nghiêm trọng, Việt Nam xác định đây là vấn đề y tế - xã hội cấp bách. Chiến lược quốc gia trong phòng, chống HIV/AIDS có sự chuyển hướng nhân văn và khoa học rõ rệt, từ “cách ly, kiểm soát” sang “chủ động can thiệp và giảm tác hại”.
Các biện pháp dựa trên bằng chứng khoa học được triển khai như cung cấp bao cao su, bơm kim tiêm sạch, tư vấn xét nghiệm tự nguyện và điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng Methadone. Sự vào cuộc đồng bộ của các cấp, ngành và đoàn thể đã tạo hành lang pháp lý vững chắc, giúp công tác phòng, chống HIV/AIDS đạt nhiều kết quả đáng khích lệ, góp phần kiểm soát và giảm thiểu tác động của dịch.
Kỷ nguyên ARV - Giành lại quyền sống và yêu thương
Bước ngoặt lớn diễn ra khi thuốc kháng vi rút (ARV) được đưa vào Việt Nam từ năm 2000. ARV không phải thuốc chữa khỏi HIV, nhưng là cánh cửa hồi sinh, giúp ức chế vi rút dưới ngưỡng phát hiện, phục hồi hệ miễn dịch và mang lại hy vọng về một cuộc sống có ý nghĩa cho người bệnh.
Tính đến tháng 12/2024, Việt Nam có 184.214 người đang được điều trị ARV, trong đó hơn 90% người sử dụng thuốc từ nguồn Bảo hiểm Y tế, đánh dấu bước tiến quan trọng về tính bền vững trong điều trị. Song song đó, hệ thống xét nghiệm HIV được mở rộng mạnh mẽ, với trung bình hơn 2 triệu mẫu xét nghiệm mỗi năm, giúp phát hiện sớm, điều trị sớm và giảm nguy cơ lây lan.
Đặc biệt, Việt Nam đã đạt mục tiêu thứ ba của chiến lược 95-95-95, đó là 96% người điều trị ARV có tải lượng vi rút dưới ngưỡng ức chế. Điều này mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, khi tải lượng vi rút không phát hiện được, HIV không còn khả năng lây truyền qua đường tình dục (K=K) và người nhiễm HIV hoàn toàn có quyền yêu, lập gia đình và xây dựng cuộc sống có ý nghĩa như mọi người khác.
Kỷ nguyên PrEP - Lá chắn chủ động và sự tiên phong
Nếu ARV là giải pháp cứu sống người đã nhiễm, thì PrEP (điều trị dự phòng trước phơi nhiễm) là “lá chắn” chủ động bảo vệ người chưa nhiễm. Khi sử dụng đúng hướng dẫn, PrEP giúp giảm nguy cơ lây nhiễm HIV qua đường tình dục đến khoảng 99%.
Việt Nam là quốc gia tiên phong tại khu vực Châu Á - Thái Bình Dương trong triển khai PrEP. Đến nay, hơn 70.000 người có hành vi nguy cơ cao đã được tiếp cận biện pháp dự phòng này. Năm 2023, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) công nhận Việt Nam là nước dẫn đầu khu vực về cung cấp dịch vụ PrEP. Đây chính là lời khẳng định về sự chủ động và tiến bộ trong chiến lược phòng ngừa HIV của quốc gia.
Đích đến năm 2030 - Đoàn kết là sức mạnh
Hành trình 35 năm đã chứng minh khoa học có thể chiến thắng “án tử”, nhưng quan trọng hơn, con người cần phải chiến thắng kỳ thị. Song, để khép lại dịch bệnh AIDS vào năm 2030, chúng ta vẫn cần nỗ lực lấp đầy khoảng cách khi mới đạt 87,3% người nhiễm biết tình trạng của mình và 78,9% trong số đó đang được điều trị ARV.
Sự đoàn kết lúc này không chỉ là động lực khoa học mà còn là trách nhiệm nhân văn. Hưởng ứng Ngày Thế giới phòng, chống AIDS năm 2025, với chủ đề “Đoàn kết là sức mạnh - Chung tay chấm dứt dịch bệnh AIDS”, Việt Nam kêu gọi sự tham gia mạnh mẽ của toàn xã hội, tập trung vào bốn nhiệm vụ trọng tâm:
(1) Đẩy mạnh phát hiện sớm và điều trị ARV cho người nhiễm HIV.
(2) Mở rộng, đa dạng hóa các biện pháp dự phòng: bao cao su, bơm kim tiêm, Methadone, PrEP và phòng lây truyền từ mẹ sang con.
(3) Tăng cường truyền thông thay đổi hành vi, hướng đến các nhóm nguy cơ cao.
(4) Xóa bỏ kỳ thị, phân biệt đối xử liên quan đến HIV tại cơ sở y tế và trong cộng đồng.
Chấm dứt dịch bệnh AIDS là trách nhiệm của toàn xã hội, không chỉ riêng ngành y tế. Với sự đồng lòng, quyết tâm và hành động cụ thể, Việt Nam hoàn toàn có thể đạt được mục tiêu chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030, khép lại hành trình 35 năm từ nỗi sợ hãi đến niềm hy vọng, từ “án tử” đến cuộc sống có ý nghĩa trọng vẹn.
Tài liệu tham khảo
1. Kế hoạch số 1395/KH-BYT ngày 06/10/2025 của Bộ Y tế về tổ chức hưởng ứng 35 năm Việt Nam ứng phó với HIV/AIDS, Tháng hành động quốc gia phòng, chống HIV/AIDS năm 2025 và Ngày Thế giới phòng, chống AIDS 01/12.
2. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Pre-Exposure Prophylaxis (PrEP). Truy cập từ: https://www.hiv.gov/.../using.../pre-exposure-prophylaxis...
Nguồn - Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Thành phố Hồ Chí Minh